Het oorspronkelijke artikel is geschreven door Redmer H. Alma, 2010 (in PDF-formaat)

Inleiding

In 'Gruoninga' van 1998 is een lijst van landeigenaren en grastallen van het Termunterzijlvest gepubliceerd uit ca. 1520. Van latere jaren bestaat een aantal andere lijsten dat opgesteld is ten behoeve van het onderhoud en de reparatie van de dijken rond de huidige Punt van Reide. De zorgwekkende toestand van deze dijken heeft tot grote activiteiten geleid om de uitbreiding van de Dollard tot staan te brengen. De combinatie van deze lijsten geeft veel informatie over de landeigenaren in dat gebied, reden om de belangrijkste hieronder te laten volgen. Het betreft lijsten van grastallen, gebruikt om vast te stellen wie voor hoeveel heeft moeten bij dragen tot reparatie en onderhoud. Voor velen worden de lasten te hoog en zij doen afstand van hun landerijen, omdat zij het de investering niet meer waard achten. Vanouds kunnen schatplichtigen dit doen door de spade in de dijk te steken, of 'spa schieten', zoals dat ook wel genoemd wordt. 

In 1521 wordt de dijk van Oterdum tot Termunten 'gedeelt op de graestaelen', dat wil zeggen grasgrasgewijs omgeslagen over de verschillende landeigenaren. In 1526 gebeurt dat met de dijk tussen Termunten en Fiemel en in 1531 met de zomerdijk van Reide tot Dallingeweer [1]. In later jaren is het een probleem om de bijdragen voor het onderhoud en de aanleg in te vorderen, omdat men gebruik heeft gemaakt van oudere lijsten van grastallen: verschillende landeigenaren zijn inmiddels overleden. Bovendien is veel land in eigendom bij personen die elders wonen. 

Van die pogingen om de verantwoordelijke eigenaars op te sporen, getuigen de hier uitgegeven lijsten. Het eerste overzicht is samengesteld uit drie verschillende lijsten: 

1. Een lijst van grastallen, op grond van de namen daterend van rond 1520 en waarschijnlijk vóór 1523, aangezien Jurgen Addinga ('Jurgen tho Westerwolde') nog voorkomt. Deze lijst dateert vermoedelijk van iets latere tijd dan de lijsten de in Gruoninga van 1998 zijn gepubliceerd. Daar vinden we namelijk een Hebele Volens met 25 grazen. Deze dame leeft in elk geval in 1501 en zal dezelfde zijn als Hebbele Huinge, weduwe van Reiner Vole. Haar zoon Claes Vole, overleden tussen 1536 en 1541, en schoonzoon Berent Horenken, gehuwd met haar dochter Harmen Volens, vinden we in de lijst hieronder met 21, resp. 25 grazen. Bij de opstelling van deze lijst zal Hebele al overleden zijn. Onderaan in het afschrift van de lijst is een aantekening over de zomerdijk van 1532 toegevoegd. 

2. Een lijst van namen en woonplaatsen van degenen die aangesproken moeten worden voor de lasten die op de in de vorige lijst vermelde landerijen vallen. Genealogisch interessant is dat hier verschillende zonen en schoonzonen genoemd worden. Vermoedelijk heeft men de oudere 'Reyder dijckbreff' gebruikt om de eigenaren van rond 1548 op te sporen. 

3. De geadresseerden van een mandaat van 1 sept. 1548 om ze aan te spreken voor de lasten die op de genoemde landerijen vallen. Dit mandaat is gericht aan degenen die land hebben liggen 'tusschen der Swaech ende Fimel, oeck tyusschen ende Dallingheweer'. De namen in deze lijst zijn tussen teksthaken weergegeven; soms geeft deze lijst namelijk een volledigere aanduiding van de naam van de betreffende personen en een aantal landeigenaren blijkt inmiddels ook overleden te zijn.  Hoewel de lijst gedateerd is op 1548, zijn de gegevens op dat moment alweer achterhaald: de genoemde Claes Vole is namelijk al enige jaren tevoren overleden. Dit geeft al wel aan dat we bij een datering op grond van de namen van personen voorzichtig moeten zijn. Er is bij het opmaken van de latere lijsten gebruik gemaakt van de oudere en dat leidt tot vermeldingen die niet met zekerheid op levende personen betrekking hebben.

Over een 'gras'

In de onderstaande lijsten wordt gesproken over 'gras' en 'grase' en 'grasen'. Een gras, meervoud grazen, is in groningen een oud oppervlaktemaat. Eén gras is de hoeveelheid gras die nodig is voor een één koe en bedraagt in die tijd iets minder dat een halve hectare. Dit komt dus neer op twee koeien per hectare. Tegenwoordig houdt men drie of meer koeien per hectare. Een exacte grootte is niet te noemen. Er zijn pogingen gedaan om te berekenen wat deze zal zijn geweest. Per gebied (dorp) komt men zo op verschillende groottes, omdat men de huidige oppervlakte is gaan delen door het grastal. Opvallend is dat de percelen indertijd steeds geheel (soms nog een halve) grazen heeft. Het lijkt erop dat men uit is gegaan van het aantal koeien dat er op graast. Zijn dat er twee, dan is het perceel 2 grazen groot. Kon er nog een kalf bij, dan was het 2½ groot. Het grastal is voornamelijk van belang voor de grondbelasting (de verponding). Men betaalt een bepaald bedrag per gras. Een nauwkeurige bepaling is dus niet echt nodig (Red.)

De oude spelling is aangehouden:

'In 't jaer dusent vijffhundert ende twe ende dartich ys de nye Reyder sommerdijck weder ghemaket van den ghemenen landen van Groeninghen. Ende de dijckgraven weren de e. ende vrommen vesten als Johan Rengers ten Poste ende Edzard Rengers ende Remmert tho Lellens.'

De oude spelling is aangehouden:

30 mei 1541

Bron: R.v.R., inv.nr. 1381.1, fol. 126v en 127v, 30 mei 1541.

De volgende lijst geeft de namen van de personen die zich in 1541 al of niet bereid hebben verklaard om de dijken tussen Reide en Dallingeweer te helpen herstellen. 

'Dese naebesc. wyllen mede dijken tusschen Reyde ende Dallingheweer. Actum maendages vor Ascensionis Domini anno etc. 41'

Dese nabes. willen niet dyken tusschen Reyde ende Dallingeweer [6]

De keller van Grisemonniken
Wolter Sygers
Tiddo Bouwens by Oesterwerum

De oude spelling is aangehouden.

13 mei 1549

Bron: R.v.R., inv.nr. 1351.1, fol. 98r, 13 mei 1549

Deze lijst is een bewerking van een oudere lijst van 1519, met de eigenaren van 1549, aan wie de vraag gesteld wordt of zij afstand willen doen van hun landen.

'Dese nabes. willen dijken ende den dijk helpen maken den yn 't jaer van [15]19 [7] ys ghewest. Actum 13 maii anno 49'

[verder op dit blad:] 'Enen toekomstygen maendach over acht dagen sal ene verscrijvynge sijn van dye hamriken dye daer gelandet bynt als Munte, Bamsum, Fymele, Dallyngeweer. Alle de landt liggende hebben'.

27 mei 1549

Bron: R.v.R., inv.nr. 1381.1.28, fol. 98v, 27 mei 1549

Deze lijst, op de achterzijde van de voorgaande en door Menno Houwerda geschreven, geeft de namen van de landeigenaren die op 27 mei 1549 afstand van hun landen hebben gedaan [8].

De oude spelling is aangehouden.

Al met al geven deze lijsten een redelijk, zij het warrig en onvolledig beeld van de verschillende landeigenaren in de eerste helft van de 16de eeuw en zijn er door de opeenvolgende eigenaren nog enige conclusies over familierelaties en vererving te trekken. Duidelijk is dat men bij de interpretatie van de namen voorzichtig moet zijn: verschillende personen zullen postuum vermeld zijn geweest.

Noten:

1. G.A.G., R.v.R., inv.nr. 1382.2, fol. 65. Zie verder ook: G.A. Stratingh en G.A. Venema, De Dollard (Groningen 1855) 83-87.
2. Hiernaast met onduidelijke accolades: In 't ander deel dat gras dardehalff voet
3. Hiernaast met onduidelijke accolades: In dat leste deel dat gras enen voet weder.
4. Hierna staat nog 'de' (doorgehaald) en 's' (bedoeld als: 'de soen woent tho ...' enz.?).
5. Niet ingevuld.
6. Verbeterd uit Aemse.

7. De tekst geeft letterlijk 'xvjiij', dus '[15]16' maar verbeterd in '[15]19'
8. Tevens in een gewaarmerkt afschrift van Menno Houwerda, d.d. 3 apr. 1565, 'vermyts ick dieselve landen met mijn eygen handt in een schedule bij den andere gescreven heb op den xxvii e maii anno xv c negen ende viertich, ter presentie der geener die die selve landen doen verlaten hebben' (R.v.R., inv.nr. 1387.6).

9. Hand van Egbert Alting.

10. Ms. 'umd'.

11. Of 'Walrix'

Algemene Bron:

Redmer H. Alma, 2010. Landeigenaren te Reide, Fiemel en Termunten (eerste helft 16e eeuw). (Oorspronkelijk in PDF-formaat).

Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorg-vuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe. Hoogeveen, 19 augustus 2022. Update: 7 november 2022. Revisie: 24 mei 2024. Samenstelling: © Harm Hillinga. ↑ Top